Gelukkig kipje, vrijgelaten uit een legbatterij, de veren hersteld

(Plaats en tijd: Łódź, 1919, Tilburg 2022, Mumbai 2021, Nederland 2023)

Dik tapijt dempt de voetstappen, op de eerste drie verdiepingen van Hotel Savoy, hier wonen de rijken, bediend door kamermeisjes met witte kapjes en ontzien door de klokken, die zijn teruggezet: tijd, dat hebben de rijken. Maar dit is niet Londen, dit is Łódź, 1919[1]: op de vier verdiepingen daar­boven wonen de armoedzaaiers, dansers, strippers, gokkers en teruggekeerde soldaten, aan smalle gangen met lage plafonds, ziek van de vochtige hotelwas. Ze vrezen de reke­ning, verpachten hun koffers en kopen loten als enige hoop op verbetering. ‘Es geht ihnen schlecht, den Menschen.’ De ik-figuur van de roman[2] vraagt zich af: zijn er echt maar zeven verdiepin­gen, niet acht, of tien, of twin­tig, hoe hoog kan je nog vallen?

Met een lezing over Joseph Roth en Soma Morgenstern in het vooruitzicht[3] blaas ik het onverdiende stof van hun boeken. Hotel Savoy van de gelijknamige roman representeert de wereld, maar op zijn kop: ‘Armut wohnte drin in Gottesnähe, was oben stand, lag unten, begraben in luftigen Grä­bern.’ Roth’s wereld is er één van misère, hiërarchie en wat we nu noemen: tweedeling. Het hotel, paleis voor weinigen en gevangenis voor velen, gaat door brand verloren in de aanzet tot een omwente­ling.

Laag en hoog

Meestal betekent rijker juist hoger. Waar een weeshuis stond woont nu een puissant rijke inwo­ner van India, Mukesh Ambani, vanuit zijn eigen wolkenkrabber op Mum­bai neerkijkend, bijna de helft van de bevol­king in sloppenwijken. Thuis­komen gaat per helicop­­ter, boven­op de 27 zó hoge verdie­pin­gen dat er normaal 60 in hadden gepast[4]. ‘That's what revo­lutions are made of,’ becommenta­ri­eert zijn meer filantropische landgenoot Ratan Tata[5]. Onder­ne­mer Elon Musk schiet zich, nog hoger, met zijn eigen raket de ruimte in. ‘It is a pleasure to exercise authority over other men, and it is a pleasure to live on the produce of other men’s la­bour.’[6]

Men­sen hebben het in zich, zichzelf vorm te geven, vrij te zijn en niet te buigen voor andermans wil, menen antropoloog David Graeber en archeoloog David Wengrow[7]. Hiërarchie volgt niet onont­koom­baar uit ­de ontwikkeling van de be­scha­ving en de groei van steden. De doorgroei van stam­men en stamhoofden naar staten had anders gekund: grote groepen kunnen zónder konin­gen, presi­den­ten of bureau­cratieën (Graeber was overtuigd anarchist). Maar denken in hoger en lager en eigen en anders, het is ons niet vreemd en de consequenties kunnen verschrikkelijk zijn. We sluiten mede­men­sen op, con­cen­treren en dehu­ma­ni­se­ren ze, maken ze ziek en vernieti­gen ze voor een hoger ideaal.

Dark Ages

Doen we datzelfde met dieren, dan heet het bio-industrie en heb­ben we geen andere ideologie nodig dan kapitalisme: over dieren mogen we beschikken in de ultie­me hiërarchie, we verdringen en ver­drij­ven ze, vergiftigen ze, ontzeggen ze ruimte en licht en lucht, ontnemen hun kinderen, zien ze als dingen en gebruiken hun lijven als voedsel en grondstof. Dieren en mensen, dat is pas een tweedeling. Al­leen, het is niet waar. Op alle vlakken is tus­sen mensen en dieren geen tegenstelling maar een glijdende schaal, continuïteit (Dar­win), toont bioloog en primatoloog Frans de Waal aan. De mens staat niet aan een eenzame top.

Steeds blijkt een cog­ni­tieve eigenschap bij dieren (waarneming, taal, denken), ooit gezien als speci­fiek menselijk, ouder en wijder verspreid. Andere soorten zijn zeer wel in staat emoties en bedoe­l­ingen te commu­ni­ceren, activitei­ten te coör­dineren en plannen te maken. Toenemende kennis toont over­een­komsten tussen menselijke spraak en zelfs vogelzang. De Waal noemt ze de Dark Ages, de tijd dat dieren werden gezien als machines met niet meer dan stimulus en respons.

Denken als dieren

Het onderscheid ligt nog in organisatie en schaal, zie de kathedralenbouwers. Maar andere soorten zijn doelgericht èn gericht op de toekomst, hebben politiek en sluiten verbonden en beschikken over cultuur en over moraliteit: empathie en rechtvaardigheid. ‘Theory of Mind’, het vermogen de menta­le proces­sen van anderen te begrij­pen, wordt in steeds meer soorten aange­toond. Denken we meer als dieren, is de mens niet meer de maat der dingen, dan voorspelt De Waal nog veel verrassingen. Maar gesprek­ken voeren met dieren, stelt filosoof, schrijver en kunste­naar Eva Meijer, vereist een omwenteling, bij ons.

Hiërarchisch denken over (andere) dieren zit diep in onze cultuur, stelt zij[8], ‘speciësisme’, onder­scheid maken op basis van soort. Maar dieren communice­ren op complex­e­re wijze dan we dachten en er zijn overeenkomsten met mensentaal. Prairie­honden gebrui­ken werkwoorden, zelfstandige naamwoor­den en bijwoorden, vleermuizen hebben, na de mens, de meest complexe vorm van vocale communicatie, kippen hanteren namen voor hun oppas­sers, kevers hebben persoonlijkheid, gaaien en kraaien beschikken over Theory of Mind. Dier­en­taal als ‘taal­spe­len’ (Witt­genstein) omvat een variëteit van talige handelingen, soms met complexe struc­turen, sym­bo­­lisch en abstract, verwijzend naar situaties in het verleden of in de toekomst.

Rijkste omwenteling

Dieren hebben gevoel en ervaren hun leven als een ‘zelf’[9]. Daarom hebben zij net zoveel recht om in vrij­heid te leven en niet gebruikt te worden voor het gewin van anderen, stelt Meijer[10]. Dieren wor­den nu niet gehoord: we hebben hen en hun talen uitge­sloten. Dier­en­ rechten toekennen is slechts een tussen­stap, want dieren moeten het systeem mede kunnen bepalen: zij hebben recht op politie­ke participa­tie, het vormgeven van de voorwaar­den waaronder ze leven, wat een heel nieuw licht werpt op poli­tiek en democratie. De bele­vings­we­reld van dier­en komt langzaam in beeld, de Dark Ages van De Waal maken pas een jaar of 25 lang­zaam plaats[11]. Werelden gaan voor ons open maar we staan nog maar aan het begin.

In Nederland leven en sterven jaarlijks meer dan 500 miljoen dieren onder beroerde omstandighe­den, schrijft Meijer. Wereldwijd loopt de biodiversiteit terug: soorten verdwijnen voorgoed door menselijk handelen. Es geht ihnen schlecht, den Tieren. Stap voor stap, stelt Meijer, moeten we onze macht over andere dieren opgeven en ons openstellen voor wat zij in ons zien: we kunnen en moet­en opnieuw beginnen, sa­men met andere dieren. De Duitse boswachter Peter Wohlleben opent een volgend vergezicht: hoe we nu praten over dieren en dierenwelzijn, dat doen we over tien, twin­tig jaar over bomen[12]. Dat zijn pas omwentelingen: fundamenteler, verrassender en rijker krijg je ze niet.

(Baarle-Nassau 7 februari 2023)

[1] In diverse steden is een hotel ‘Savoy’ genoemd, kennelijk naar het Londense. In 1264 schonk Henry III land tussen Strand en de Thames aan Peter, Count of Savoy, die er zijn Savoy Palace bouwde. In 1881 werd het Savoy Theatre gebouwd. Naast het theater, op het in de 13de eeuw geschonken land, opende Richard D’Oyly in 1889 het Savoy Hotel . The London Encyclopaedia, Edited by Ben Weinreb and Christopher Hibbert. London 1983 [2] Joseph Roth: Hotel Savoy. Berlin 2010 [3] Vertaler Els Snick, oprichter en voorzitter van het Joseph Roth Genootschap, 22 november 2022 in boekhandel Livius De Zevensprong, Tilburg, over de vriendschap tussen Joseph Roth en Soma Morgenstern, ter gelegenheid van het verschijnen van de vertaling van diens boek ‘Vlucht en einde van Joseph Roth.’ [4] Vanaf de daktuin kijken naar sloppenwijk. Eva Oude Elferink, NRC 4 augustus 2021. [5] https://www.firstpost.com/business/ratan-tata-on-mukesh-lifestyl-13535.html [6] Bertrand Russell: War as an Institution, in: Principles of Social Reconstruction. London 1950. Eerste publicatie november 1916 [7] David Graeber and David Wengrow: The Dawn of Everything. A New History of Humanity. New York 2021 [8] Eva Meijer: Dierentalen. Leusden 2017 [9] In haar roman Het vogelhuis over de Britse Len Howard liet ze de individualiteit van koolmezen zien. Eva Meijer: Het vogelhuis. Amsterdam 2018 [10] Eva Meijer: De soldaat was een dolfijn. Over politieke dieren. Amsterdam 2017 [11] Frans de Waal: Emoties en empathie bij dier en mens. Lezing in Poppodium 013, Tilburg 30 september 2021 [12] Peter Wohlleben: Het verborgen leven van bomen. (Das geheime Leben der Bäume, vertaling Bonella van Beusekom) Amsterdam 2016. Zie https://www.boekenzijnvannu.org/post/9-alternatief-omdenken-bij-de-beuk-om-de-hoek