Waren het, zoals de Amerikaanse autoriteiten stelden, slechts enkele ‘rotte appels’ die in de Abu Ghraib gevangenis in Irak gevangenen mishandelden en vernederden? Philip Zimbardo, de leider van het beruchte Stanford Prison Experiment (SPE, 1971) stelt: Bad apples? Nee, bad barrel. Het vat was rot. En hij voegt daaraan toe: ‘My contention is that this barrel of apples began rotting from the top down.’
De zaden van het kwaad zijn geplant door de regering Bush, ‘in its triangular framing of national security threats, citizen fear and vulnerability, and interrogation/torture to win the war on terror.’ Minister Rumsfeld, president Bush en de hoogste militairen, de bad barrel makers, lieten de Geneefse Conventie los, bevorderden onmenselijke omstandigheden en creëerden een situatie waarvan de risico’s, inherent aan de combinatie van oorlog en gevangenschap, voorspelbaar waren en al jaren bekend. Het SPE was niet onopgemerkt gebleven.
‘I didn’t believe it was me doing it,’ zei een ‘bewaker’ in het SPE naderhand. En een ander: ‘Why didn’t people say something when I started to abuse people?’ Het experiment, waarin twee groepen studenten willekeurig de rollen werden toebedeeld van gevangene en bewaker, werd al na vijf dagen afgebroken. Iedereen ging op in zijn rol, zelfs het bezoek, de priester, de Parole Board en Zimbardo zelf als directeur en het experiment liep volledig uit de hand.
Zombies
‘…some guards have transformed into perpetrators of evil, and other guards have become passive contributors to the evil through their inaction. Still other normal, healthy young men as prisoners have broken down under the situational pressures, while the remaining surviving prisoners have become zombie-like followers.’ SPE is ‘a powerful illustration of the potentially toxic impact of bad systems and bad situations in making good people behave in pathological ways that are alien to their nature.’ Ontspoord gedrag wordt sterker bepaald door situaties dan we durven denken.
‘Societies that promote individualism () have come to believe that dispositions matter more than situa-tions. We overemphasize personality.’ Situations matter. Maar de belangrijkste les is: ‘Situations are created by Systems.’ ‘Systems are the engines that run situations that create behavioral contexts that influence the human action of those under their control.’ De illusie dat we bestand zijn tegen zulke omstandigheden maakt ons er extra kwetsbaar voor.
Experimenten
Een reeks van experimenten, waaronder die van Milgram (proefpersonen brengen anderen steeds zwaardere, gefingeerde stroomstoten toe) en die van Jane Elliot (schoolkinderen met blauwe ogen overheersen die met bruine ogen) toont aan dat de meeste mensen meestal gehoorzamen aan autoriteiten, toekijken als iedereen toekijkt, zich conformeren aan de groep, willen behoren tot de Inner Ring (C.S. Lewis), zich door hun rol over laten nemen, zich laten beïnvloeden door een woord of een enkele kwalificatie en een ander mens worden als ze zich vermommen (William Golding, Lord of the Flies).
Gegeven de omstandigheden zijn we tot alles in staat: laten we ons geen illusies maken, stelt Zimbardo herhaaldelijk. Deïndividualisering en dehumanisering doen hun werk, ook ver voor Abu Ghraib, zoals Christopher Browning beschrijft in Ordinary Men (Hamburgse vrijwilligers slachtten duizenden joden af in Polen). ‘Auschwitz was a collective effort,’ concludeert Zimbardo (zie elders op deze website: Regressie in compartimenten van vernietiging).
Tien stappen voor weerbaarheid
Kennis van situationele risico’s wordt goed gebruikt (militairen worden weerbaar gemaakt voor gevangenschap en ondervraging; enkele deelnemers aan het SPE wijdden hun leven aan leefbaarder totale instituties) maar ook verkeerd (de CIA weet precies hoe mensen gebroken moeten worden). ‘Although I preach the power of the situation, I also endorse the power of people to act mindfully and critically.’
Zimbardo schetst tien stappen die mensen weerbaar maken voor verkeerde invloeden, op basis van ‘self-awareness, situational sensitivity, and street smarts.’ Weinig mensen verzetten zich, maar ze zijn er en hoewel hij ze helden noemt zijn het vooral gewone mensen: ‘The banality of evil (Arendt) shares much with the banality of heroism.’ Dit is dringend nodig: ‘discovering how to limit, constrain, and prevent the situational and systemic forces that propel some of us toward social pathology.’
Philip Zimbardo: The Lucifer Effect. How Good People Turn Evil. London 2007