In de winter van 1945/46 hield de Duits-Zwitserse psychiater en filosoof Karl Jaspers (1883 – 1969) een serie lezingen ‘über die geistige Situation in Deutschland’: toen bepaald een thema. Die Schuldfrage is op die lezingen gebaseerd en kreeg in discussies over collectieve schuld grote invloed. Jaspers’ heldere onderscheid in vier schuldbegrippen kan nog steeds misverstanden oplossen: (1) Kriminelle Schuld, (2) Politische Schuld, (3) Moralische Schuld en (4) Metaphysische Schuld.
Handelen als burger
Strafrechtelijke schuld (1) betreft strijdigheid met de wet; de rechter oordeelt en legt straf op. Politieke schuld (2) betreft handelen van staatslieden en handelen in het burgerschap. Burgers dragen de gevolgen van het handelen van de staat waarvan ze deel uitmaken, ook in de zin van politieke verantwoordelijkheid: het is ieders medeverantwoordelijkheid door wie hij wordt geregeerd. Jaspers verwijst hier naar de bepalende rol van de Geallieerden als overwinnaars; politieke schuld kan bijvoorbeeld leiden tot Wiedergutmachung en verlies of inperking van politieke rechten.
Bij morele schuld (3) is het eigen geweten de oordelende instantie, alsmede vrienden en naasten. Morele schuld kan leiden tot boete en tot morele vernieuwing. Bij metafysische schuld (4) tenslotte wijst Jaspers op solidariteit tussen mensen die iemand medeverantwoordelijk maakt voor alle onrecht in de wereld, maar vooral voor misdaden in zijn omgeving of die hem bekend zijn. Wie niet doet wat hij kan is mede schuldig.
Politieke verantwoordelijkheid
Het is onzinnig, meent Jaspers, een heel volk aan te klagen voor een misdaad. ‘Verbrecher ist immer nur der Einzelne. Es ist auch sinnwidrig, ein Volk als Ganzes moralisch anzuklagen. Es gibt,’ gaat hij voort, speciaal van belang voor wie het vizier richt op het veronderstelde Duitse volkskarakter, ‘keinen Charakter eines Volkes derart, dass jeder einzelne der Volkszugehörigkeit diesen Charakter hätte’ (curs. AR). Een volk is geen eenheid en kan niet tot een individu gemaakt worden. Moreel kunnen alleen individuen worden beoordeeld, nooit een collectiviteit, ook als dat vaak toch wordt gedaan. Resteert, als het gaat om Kollektivschuld, de politieke schuld.
Zijn Duitsers dus verantwoordelijk? ‘Ja – sofern wir geduldet haben, dass ein solches Regime bei uns entstanden ist.’ Het goed bedoeld hebben, gewaarschuwd hebben: dat maakt niet uit als daar geen handelen op volgde en als dat handelen niet heeft geholpen. A-politiek zijn ontslaat niemand van deze Haftung, verantwoordelijkheid: ‘Es gibt kein Ausserhalb in modernen Staaten.’ Niemand kan zijn handen aftrekken van de moderne staat; ieder maakt er deel van uit en draagt mede-verantwoordelijkheid.
Toch overwinnaarsjustitie
Jaspers schetst in zijn indringende inleiding de gespleten situatie van dat moment in Duitsland. ‘Wir wollen lernen, miteinander zu reden. () Wir müssen die Bereitschaft zum nachdenken wiederherstellen. () All die Jahre haben wir das Verächtlichmachen anderer Menschen mit angehört. Das wollen wir nicht fortsetzen.’ Dat er in de vernietiging nieuwe kansen zijn hebben de Duitsers niet op eigen kracht bereikt. ‘Geben wir uns keine Legitimität, die uns nicht zukommt.’ In de processen in Neurenberg is ‘eine Schmerzvolle politische Haftung von uns zu vollziehen.’ En het proces moet eens en voor al oorlog tot misdaad verklaren.
In zijn Nachwort van 1962 stelt hij dat het geschrift van 1946 erg is beïnvloed door de naoorlogse tijd, toen een ‘Hagel der Schuldigerklärungen’ dagelijks op de Duitsers neerkwam en de planmatigheid en de omvang van de misdaden, die hij zo ook niet had gekend, aan het licht kwam. Hij staat nog achter zijn artikel, met één uitzondering. Neurenberg heeft geen andere wereld gebracht. ‘Er war im Effekt ein einmaliger Prozess von Siegermächten gegen die Besiegten, bei dem die Grundlage des gemeinsamen Rechtszustandes und Rechtswillens der Siegermächte fehlte.’ Dat verminderde juist het vertrouwen in het recht, met ‘niederschmetternde Enttäuschung’ tot gevolg. Over de Neurenberger processen binnenkort meer op deze site. © Anjo Roorda
Karl Jaspers: Die Schuldfrage (1946) en Nachwort 1962 über meine ‘Schuldfrage’, in: Hoffnung und Sorge. Schriften zur Deutschen Politik 1945 – 1965 München 1965
Comments