De economie in de vrije val

De Amerikaanse econoom en Nobelprijswinnaar Joseph Stiglitz (1943) keek terug op de oorzaken van de economische crisis van 2008. Hoe kon die ontstaan, wat deden overheden vervolgens en wat hebben we van alle kostbare fouten geleerd voor de volgende crisis? Wat mogen we eigenlijk verwachten dat het financieel en economisch systeem ons brengt? Een on-Amerikaans geluid.

De presidenten Bush en Obama maakten in hun reactie op de financiële crisis, schrijft Joseph Stiglitz in 2010, de vermoedelijk kostbaarste fouten ooit van een democratische regering en versterkten met hun aanpak het falende financiële systeem, daartoe aangezet en geholpen door de krachten die de crisis hadden veroorzaakt. De garanties en bailouts in wat Stiglitz noemt de ‘Great American Robbery,’ benaderden de 80 procent van het BNP van Amerika, 12.000 miljard dollar, waarvan de belastingbetaler waarschijnlijk weinig terugziet. Obama deed te weinig, richtte zich teveel op belastingverlaging, zonder effect op de bestedingen, liet de gaten bestaan in het veiligheidsnet waar miljoenen burgers doorheen vielen en liet de gelegenheid passeren om een nieuwe versie van het kapitalisme te formuleren. Door de gemaakte fouten duurt de crisis in de analyse van Stiglitz langer en gaat die dieper dan noodzakelijk, is de erfenis in de vorm van schuld veel groter en het economisch systeem minder concurrerend en efficiënt dan had gekund, zijn we kwetsbaarder voor een volgende crisis en is de economie minder in staat om nieuwe uitdagingen tegemoet te treden.

Bijna-dood ervaring

Het is fout gegaan in het hele financiële systeem. De financiële sector plukte arme en middleclass Amerikanen kaal en hing ze op aan steeds hogere leningen, veronderstellend dat huizenprijzen altijd zouden blijven stijgen. Tweederde tot driekwart van de economie hing samen met de woningmarkt, waar de luchtbel barstte. De wetgever dereguleerde en liet in 1999 de verplichte scheiding tussen commerciële en investeringsbanken los. Vanaf dat moment was het een kwestie van tijd. Banken ontstonden, too big to fail (en heel kostbaar om te redden) en zo machtig dat ze reregu­le­ring konden tegenhouden, geheel los kwamen te staan van hun maatschappelijke functie en more­le verantwoordelijkheid en handelden voor eigen gewin op de korte termijn, in het volle besef dat uiteindelijk de overheid garant zou staan en de rommel opruimt met publiek geld. ‘The global economy has just had an near-death experience.’ Hét moment om na te denken over de soort maatschappij die we willen, voor Stiglitz één zonder dominantie van materieel gewin over moraliteit.

Wat moet er nu gebeuren? Opsplitsen van de te grote en te machtige banken en wereldwijd aandraaien van het toezicht. Een forse herverdeling van inkomen om de consumptie te herstellen. Aanpassen van het prijsmechanisme: ’a simple change – making sure that prices correctly reflect long-term environmental scarcity – would go a long way.’ En grondig verande­ren van het beleid van het IMF. Een nieuw global reserve system is nodig, anders blijft het financieel systeem instabiel. ‘More broadly, the United States needs to support and strengthen the international rule of law – without which none of this is possible.’

Meer en nog ergere crises

Herstellende koersen zijn geen bewijs van herstel. Er is een gat van duizenden miljarden tussen mogelijke en feitelijke output; zolang die overcapaciteit bestaat zullen de investeringen zich niet herstellen. Als we de globale financiële en economische structuur niet beter inrichten krijgen we meer en mogelijk erger crises. Er zijn drie grote uitdagingen voor de Verenigde Staten en voor de wereld: de vraag herstellen tot volledige werkgelegenheid, het financieel systeem veranderen zodat het doet wat het moet doen, en de economie herstructureren. Stiglitz ziet van dat alles nog niet de voorboden. ‘America will have to change – and it will have to change quickly.’ De aanwezige kansen moeten we nu wel grijpen.

‘We now have the opportunity,’ besluit Stiglitz, ‘ to create a new financial system that will do what human beings need a financial system to do: to create a new economic system that will create meaningful jobs, decent work for all those that want it, one in which the divide between the haves and have-nots is narrowing, rather than widening, and, most importantly of all, to create a new society in which each individual is able to fulfill his aspirations and live up to his potential, in which we have created citizens who live up to shared ideals and values, in which we have created a community that treats our planet with the respect that in the long run it will surely demand.’

Joseph E. Stiglitz: Freefall. America, Free Markets, and the Sinking of the World Economy. New York 2010