Herdenken en vieren

We herdenken de oorlog en vieren de vrijheid. Maar de oorlog die we herden­ken raakt vertekend en pratend over vrijheid missen we de ernstigste bedreigingen. Over de oorlog leren we van games, speelfilms, documentaires en op historische plekken waar we ‘beleving’ zoeken. Op wat vrijheid is ontnemen we onszelf het zicht. Een discussiebijeenkomst en een VPRO-documentaire confronteer­den me daar vorige week mee.

In een discussie over ‘Oorlogstoerisme’ in 2018 in Huis De Pinto in Amsterdam, keurde iedereen een Anne Frank Escape Room af. Maar hij bestaat, in Valkenswaard. Van die Escape Room, bleek in de VPRO-documentaire ‘Nicolaas op oorlogspad’, dachten de spelers wat op te steken. Een deelneemster had zich voorbereid: ze wist van de boekenkast en de kastanjeboom. In de nagebouw­de boekenkast staat anachronistisch een Winkler Prins van 35 jaar ná de oorlog. De jonge uitbater, die jodenkoeken serveert, ziet jonge mensen niet meer naar een museum gaan: ze leren wel van games.

Een conservator van het Nationaal Militair Museum, waar de game Call of Duty WWII wordt gelan­ceerd, vertelt Nicolaas dat jonge mensen leren over de Tweede Wereldoorlog van films: ‘Als het over de Holocaust gaat zeggen ze: O ja, Schindler’s List hebben we ook gezien.’ Niet verkeerd, meent hij: ‘Het is niet HET verhaal, het is maar een verbeelding. Ik vind het een legitieme ingang om geïnteres­seerd te raken in de geschiedenis, waarom niet?’

Massatoerisme in Auschwitz

De discussie in Huis de Pinto ging over het massatoerisme in Auschwitz, waar de duizen­den bezoekers in beweging moeten blijven, geen tijd of plek vinden voor bezinning en soms nauwelijks weten wat ze bezoeken. Anders dan sommigen zie ik een gedeelde selfie uit Auschwitz niet als bewijs dat iemand er iets van heeft meegekregen.

‘Je kunt wel boeken lezen en zo, maar als je in zo’n game zit is het echt een experience,’ zegt een blije speler van Call of Duty WWII. Zelfs musea worden speelbal van gamification. En in documen­taires lopen werkelijkheid en fictie door elkaar: echte beelden worden ingekleurd en van geluid voorzien en afgewisseld met nagespeelde of volledig bedachte, soms met strepen en vlekken ‘oud’ gemaakte scènes die latere generaties voor echt zullen houden.

Enige basale historische kennis voorkomt misverstanden en ongelukken. Daarvan voorzien had een jonge game-ontwerper van Call of Duty, door Nicolaas gevraagd of hij ooit weigert wrede wapens te tekenen, vast niet gezegd: Ik krijg taken, en die doe ik. Dan komt de deelnemer aan de Escape Room niet in de verleiding te denken: als 65 procent ontsnapt, waarom Anne Frank niet? En dan kan de kijker naar Schindler’s List niet opgelucht naar huis: goed afgelopen, die Holocaust!

Vrijheid behoeft politisering

We weten steeds minder wat we herdenken en ontnemen onszelf onze veelgeroemde vrijheid, die we niet eens lijken te missen. We hebben ons van burgers, consumenten laten maken, speelbal van door anderen ingegeven behoeften. Voor nieuws prefereren we sociale media boven professionele journalis­tiek en via onze persoonlijke data, gratis en onbeschermd over de wereld verspreid, laten we ons ongemerkt manipu­leren. Facebook houden we er toch maar in en Big Data, kunstmatige intelligentie en nudging houden de illusie van vrijheid kunstig in stand.

Vrijheid behoeft politisering: scherpe discussie over vrijheid, burgerschap, digitalisering, arbeid, infor­ma­tie en persoonsgegevens. En over duurzaamheid, verdienmodellen en verdelingsvraagstukken en over mogelijke alternatieven. Die politieke discussie wordt gevoerd door betrokken en geïnformeerde burgers. Dan heeft vrijheid vieren zin en betekenis.

© Anjo Roorda, mei 2018