Trump als president had de Canadese schrijfster en activiste Naomi Klein (1970) niet voorspeld en nog minder gewild (ze steunde de progressieve Bernie Sanders) maar verklaren kan ze het als geen ander. Trump is de exponent van wat ze in twee eerdere boeken beschreef: No Logo (1999) over de opkomst van branding, het merkendenken en The Shock Doctrine (2007), over (ondertitel) The Rise of Disaster Capitalism.
Trump is branding in persoon: sinds het televisieprogramma The Apprentice, ‘a kind of capitalist burlesque’ waarin verliezers worden afgestraft en alles draait om product placement, verkoopt hij slechts zijn naam, een holle mythologie bouwend waarin het meer nog dan om goud, draait om wat Klein noemt straffeloosheid. In The Shock Doctrine beschreef zij daarna het gewelddadige, systematische misbruik van publieke desoriëntatie na collectieve shocks als oorlogen, coups, terroristische aanvallen, economische crises en natuurrampen, erop gericht een radicaal rampenkapitalisme door te drukken.
Nu bijna alles is geprivatiseerd eigent Trump zich met zijn entourage van kleptocraten in een serie shocks, begeleid door mediaspektakel, de laatste publieke middelen toe. ‘The goal is all-out war on the public sphere and the public interest, whether in the form of antipollution regulations or programs for the hungry.’ Ongeremde vrijheid en macht voor ondernemingen komen ervoor terug. Om de nieuwe shockpolitiek te weerstaan wil Klein begrijpen hoe die werkt en wie hij dient en een alternatief verhaal ontwikkelen: nee zeggen is niet genoeg.
Erger is onderweg
Met Trump is het wachten op nieuwe, grotere shocks. Voor die momenten houdt hij verdere antidemocratische maatregelen gereed. Als iets groots en slechts optreedt dat we nog niet begrijpen, zoals terroristische aanslagen in Parijs (2015) en de Brexit (2016), biedt dat machthebbers openingen. Macron riep de noodtoestand uit; May koos voor deregulering, lagere belastingen voor rijken en ingelaste verkiezingen voordat burgers de gevolgen konden voelen. Erger is onderweg: terwijl de klimaatklok bijna middernacht slaat (klimaatrampen, analyseert Klein, treffen eerst de armsten in de wereld en de rijksten trekken zich terug in hun Green Zones) is Trump gebaat bij een hoge olieprijs: diens ‘collusion with the fossil fuel sector is the conspiracy hiding in plain sight.’ Vooral oorlog maakt olie duur.
Naomi Klein schetst een cynische wereld waarin voor de ‘Davos Class’ de massa niet telt, neoliberalisme inhalig het publiek belang afbreekt en overheden nergens geld voor hebben, behalve voor het redden van falende banken. 11 September 2001 bracht tweedeling; een groot deel van de progressieve kant raakte het spoor bijster en liet terrein braak liggen. ‘Politics hates a vacuum; if it isn’t filled with hope, someone will fill it with fear.’ ‘(A) foul mood’ komt over de wereld, die ons leert nooit de kracht van de haat te onderschatten en van het verlangen te heersen over ‘de ander’. Aan veel van de huidige crises ligt het idee ten grondslag dat mensen inwisselbaar zijn en de aarde een wegwerpartikel.
Onze inner Trump bestrijden
Het overleven van de mensheid staat op het spel. Trump is een spiegel voor de VS en voor de wereld. We bestrijden onze inner Trump, waarin we onze aandachtsboog beperken tot 140 tekens, ‘volgers’ verwarren met vrienden en onszelf zien als merk op een markt in plaats van burgers in een gemeenschap die alle talenten nodig heeft. Het verlangen blijft naar communicatie en connectie, ziet Klein, en dat geeft hoop. Onszelf verbeteren, verleden onrecht goedmaken, onze relaties herstellen met elkaar en met de planeet: dat is ‘the bedrock of shock resistance.’
Om de wereld te veranderen moeten we zelf veranderen, niet bang zijn voor grote woorden als herverdeling en herstel (reparation) en een gezamenlijke agenda ontwikkelen als de grote Yes: het omgekeerde van de Shock Doctrine, ‘a People’s Shock, a blow from below’. Solidariteit in plaats van angst en chaos. Alleen een gedurfde progressieve agenda van gebundelde krachten gericht op herverdeling biedt echte antwoorden.
De klimaatcrisis biedt een unieke gelegenheid voor sociale en economische verandering, ‘building happier, healthier communities’. Het werkt: ze zag hoe de Sioux Obama ertoe bewogen een pijplijn af te blazen en toen ze alle soorten Canadezen bijeenriep praatten die twee dagen vol over ‘care’ en ‘caretaking’: een ware ‘shift of values’, na te lezen in The Leap Manifesto – A Call for a Canada Based on Caring for the Earth and One Another, dat oproept tot een bottom-up vernieuwing van de democratie. Een hoopvolle Klein sluit af: ‘Now is the time for boldness. Now is the time to leap.’
Naomi Klein: No Is Not Enough. Defeating the New Shock Politics. London 2017