Plaats en tijd: Utrecht jaren 1980, Duitsland en Italië jaren 1930, Nederland 2022
Het had iets veiligs, me huiverend indenken hoe iemand met een hoge pet of met regenjas en gleufhoed langs mijn boekenkast loopt op zoek naar subversieve literatuur. Het bijbehorend staatsbestel leek passé, zolang althans, het was Koude Oorlog, de Russen niet kwamen, die zeker hun ideeën zouden hebben bij boeken van Andrej Amalrik (Haalt de Sovjetunie 1984?), Andrej Sacharov (Mijn land en de wereld) en Aleksandr Solzjenitsyn (Open brief aan de sovjetleiders en Leef niet met leugens).
Als potentieel slachtoffer of als lezende verzetsheld zou ik aan de goede kant staan, maar nationaal-socialisme was verslagen in 1945 en fascisme, dat was het oudere maar zwakkere broertje van de Führer: de Duce kon, met zijn overdreven kaak op zijn kop opgehangen, onmogelijk terugkeren. Na de val van de Muur leek veel van het twintigste-eeuwse deel van mijn bibliotheek voorgoed geschiedenis. Maar de geschiedenis vond niet zijn voorspelde einde, de Twin Towers werden donderend neergehaald en ik, ik las de Amerikaanse historicus Robert Paxton over fascisme.
In de kiem aanwezig
Fascisme is in de kiem in èlke democratie aanwezig, dus ook nu, laat Robert Paxton zien[1]: het komt aan de macht waar een democratische regering vastloopt. Fascisme zoekt volgers, vormt allianties en doet een gooi naar de macht. Hij beschrijft het als een proces in fasen, altijd in beweging en ontwikkeling, met een cruciale rol voor omgeving en handlangers. Is een autoritair regiem vooral gericht op de status quo, een fascistisch regiem moet altijd vooruit in een soort permanente revolutie, een spiraal van steeds grotere uitdagingen die uiteindelijk leidt tot zelfdestructie of tot terugkeer naar een meer autoritair bewind. Wil en actie worden doel in zichzelf.
Filoloog Victor Klemperer laat het zien in de taal van het Derde Rijk[2]: het Nazisme noemde zichzelf een Beweging, schrijft hij (vergelijk de Nederlandse NSB) en stond voor handelen, actie, superlatieven, fanatisme, zoals de namen van beruchte tijdschriften uitdrukten: Der Stürmer, Der Angriff. Klemperer ontleedt, lang voor de dwingende beeldcultuur, hoe bewust gemanipuleerde taal het denken beïnvloedt en uitschakelt.
Alternatief voor links
Vooral mensen met economische, sociale en politieke macht, schrijft Paxton, bepalen of fascisme wortel schiet en aan de macht komt. Intellectuelen helpen ruimte creëren door de verknochtheid van de elite aan de waarden van de Verlichting te verzwakken en boze en verontruste mensen een alternatief te laten zien voor links. Legitimatie van geweld tegen een gedemoniseerde interne vijand behoort tot de kern van fascisme. Fascisten aan de macht zijn meester in het manipuleren van groepsprocessen en zij bepalen wie bescherming verdient en wie niet. Fascisme kan niet zonder gewone mensen die in hun dagelijks leven het schijnbaar kleinere kwaad accepteren of wegkijken.
Of zoals de Duitse historicus Sebastian Haffner meent, die het allemaal meemaakte[3]: het had indertijd een uitzonderlijk scherpe blik en inzicht gevergd, in Hitlers vroege prestaties en successen de wortels van de komende catastrofe te onderkennen en een buitengewoon sterk karakter om zich aan de effecten daarvan te onttrekken. Rust op straat en werk voor iedereen, maar niet voor Klemperer en zijn Joodse medeburgers.
Niet onontkoombaar
Fascisme is niet onontkoombaar, stelt Paxton: een studie hoe fascistische leiders aan de macht komen is ‘een oefening in antideterminisme’. Waar moeten we op letten? Op extreem nationalistische propaganda en haatmisdaden, maar vooral op een vastgelopen politiek in tijden van crisis en op bedreigde conservatieven die sterke bondgenoten zoeken en de rechtstaat loslaten, met nationalistische en radicale demagogie op zoek naar steun van de massa.
Fascisten zijn dicht bij de macht als conservatieven hun technieken gaan lenen, appelleren aan hun ‘mobilizing passions’ en aansluiting zoeken bij de fascistische volgelingen. ‘Mobilizing passions’ zijn bijvoorbeeld het gevoel van een overweldigende crisis die aan gangbare oplossingen ontsnapt, het gevoel dat de eigen groep slachtoffer is en dat elke actie tegen vijanden daarom gerechtvaardigd is, de superioriteit van de instincten van de leider over abstracte en universele rede. Polarisatie, impasse, tehoop lopen tegen interne en externe vijanden, medeplichtigheid van elites: meer is niet nodig.
Niet laten intimideren
Sterke mannen, bestorming van de democratie, manipulatie van verkiezingen, vreemdelingenhaat en uitsluiting, geweld tegen vluchtelingen, nieuwe muren en een tweede Koude Oorlog en nog altijd kernwapens: de 20ste eeuw is terug in een multipolaire, instabiele, digitaal verbonden maar zeldzaam verdeelde wereld met existentiële problemen. Toen een Joodse kennis zei zich niet meer veilig te voelen waren PVV en Forum voor Democratie nog niet met 25 zetels, veel straatrumoer en dreigen met tribunalen de volksvertegenwoordiging binnengestapt.
Fascisme, zegt de jonge historicus Daniël Knegt nu[4], doet de verlokkende belofte een eind te maken aan politieke verdeeldheid maar fascisten destabiliseren de orde, om vervolgens te roepen dat zij de stabiliserende factor zijn. Extreem rechts mist meestal de revolutionaire dynamiek van het fascisme, maar Baudet radicaliseert die kant op. Niet laten intimideren, adviseert Knegt, extremisme geen platform geven omdat iemand stemmen trekt of kijkcijfers genereert, verstoor de gezelligheid maar. Je moet wel vergelijkingen durven trekken, zegt Knegt, anders leer je niks. Wat heb ik geleerd: op onze woorden letten en zuinig zijn op onze instituties (ook als ze dat zelf niet altijd zijn: we hebben ze hard nodig). Ik schakel tussen boekenkast en krant, de huiver gaat niet meer over.
(Baarle-Nassau 25 januari 2022)
[1] Robert O. Paxton: The Anatomy of Fascism. London 2004. Zie voor een samenvatting https://www.boekenzijnvannu.org/post/fascisme-maakt-een-kans-waar-de-democratie-vastloopt [2] Victor Klemperer: LTI. Notizbuch eines Philologen. Lingua Tertii Imperii, Die Sprache des Dritten Reichs, Leipzig 1996 [3] Sebastian Haffner: Anmerkungen zu Hitler. München 1978 [4] Sjoerd de Jong: ‘Fascist van nu draagt geen zwart hemd’ Vraaggesprek met Daniël Knegt, NRC 10 januari 2022