Ordensburg Vogelsang (1936), Camp Vogelsang (1945), Vogelsang IP (2006), Eifel
Plaats en tijd: Eifel 20ste en 21ste eeuw, Polen en Venlo 1939, Oekraïne 2014 en 2022
Het rook er naar Koude Oorlog. Het bleek een Truppenübungsplatz waar ik doorheen reed, oefenterrein van de NAVO, sinds 1950 onder beheer van het Belgische leger, met in het voormalige dorpje Wollseifen dummyhuizen voor het oefenen van gevechten van huis tot huis. Sperrgebiet, rood gearceerd op mijn kaart. De N66 had slagbomen en strenge borden: blijf in de auto, ook bij Panne. Pas in 2006 openden de sinds 1934 buitengesloten streekbewoners de hekken van het landschap dat prompt tot Nationalpark werd gebombardeerd.
Het bleef schuldig landschap: in 1936 was hoog boven het stuwmeer een duister, megalomaan gebouwencomplex opgeleverd als scholingsinstituut voor de Junker, de Nazi-elite, Ordensburg Vogelsang, dat de oorlog goeddeels doorstond en waarvan in de 21ste eeuw de toekomst moest worden bepaald. Het werd Vogelsang IP[1], een Internationale Plek in het teken van ‘tolerantie, verscheidenheid en vreedzaam samenleven,’ met een permanente, beklemmend eerlijke expositie over de historie van de hier opgeleide Junker en hun latere wandaden. Alles ademt hier, na conflict, oorlog, terreur en genocide: bezinning, zo anders dan het huidige wapengekletter rond Oekraïne.
Oorlog zonder strijd
Als oorlog dreigt, hoe kijken we daar nu naar? Karakteriseerde Elias Canetti in 1960 oorlog erg schematisch nog als het produceren van stapels dode tegenstanders (de hoogste stapel wint[2]), begin 21ste eeuw schetste de Britse legerofficier en theoreticus Sir Rupert Smith een nieuwe werkelijkheid[3]: oorlogvoering draait om het veroveren van ‘the will of the people’. Dat gebeurt in het zicht van de media en tussen de mensen, in een afwisseling van confrontatie en conflict, niet per se meer tussen twee individuele staten of tussen staten überhaupt, niet altijd met vrede als begin- en/of eindpunt en met een duur van jaren en zelfs decennia. Die lange strijd is minder gericht op het bereiken van doelen maar vooral op het voorkomen van verliezen (wat de Amerikanen in Irak en Afghanistan niet lukte). Wapengekletter? Daar blijft het bij voorkeur bij. Een goede strategie bereikt zijn doelen volgens Smith zónder strijd.
De digitale wereld levert daarvoor heel nieuwe, niet per se minder bedreigende middelen. ‘Cyber war has begun,’ stelde Richard Clarke in 2010 vast, de eerste Amerikaanse 'National Coordinator for Security, Infrastructure Protection, and Counter-terrorism': oorlogen worden digitaal voorbereid, beginnen digitaal of worden geheel digitaal gevoerd. Cyberwar verandert de militaire balans en de politieke en economische verhoudingen; een grootmacht kan digitaal heel kwetsbaar zijn, bijvoorbeeld in militaire en vitale civiele infrastructuur. In minuten kan cyberwar ongekende schade toebrengen aan een stad, op afstand, anoniem en zonder dat een terrorist of soldaat er een stap zet. Elke computer kan tegelijk slachtoffer en dader worden van cyberwarfare. Behalve het internet kan in een hybride wereld álles oorlogswapen zijn (ook verkeersvliegtuigen, vluchtelingenstromen en 'het gaswapen').
Nieuw hoofdstuk in misleiding
Maar niet alles blijkt veranderd. Met dreigende oorlog in Oekraïne en aanwijzingen van cyberwar waarschuwen Westerse waarnemers voor klassieke Russische manipulatie, maskirovka, maskering, voor het uitlokken van een oorlog en het afschuiven van de schuld bijvoorbeeld, zoals tweemaal gebeurde in 1939. ‘Die S.S. bekommt für die Nacht Sonderbefehle,’ noteerde propagandaminister Goebbels op 1 september dreigend[4]. Bij een nagebootste aanval op een radiostation bij de Poolse grens bij Gleiwitz werden doodgeschoten concentratiekampgevangenen achtergelaten in Poolse uniformen die, voorzien van Poolse wapens, moesten bewijzen dat Polen de oorlog was begonnen[5]. Hitler sprak op de radio over terugschieten.
Hij was ook direct betrokken bij een Spiel van de SD dat bij de inval moest aantonen dat Nederland niet neutraal was geweest. In het Venlo-incident van 9 november 1939 werd een Nederlandse officier doodgeschoten en werden twee Britse SIS-inlichtingenofficieren over de Duitse grens ontvoerd: zij dachten contact te hebben met Duitse officieren die Hitler ten val wilden brengen. Het voorval moest mei 1940 de Duitse inval rechtvaardigen[6] en veroorzaakte grote schade in het Britse inlichtingennetwerk.[7]
Overrompelen
Rusland, met meer dan honderdduizend man langs de grens met Oekraïne, kent de les van Rupert Smith: doelen bereiken zonder strijd. Is de Russische troepenopbouw langs de grens met Oekraïne too big not to be used? Welnee, hij ís al gebruikt, constateert Keir Giles van Chatham House[8], en met succes: Amerika liet zich erdoor naar de onderhandelingstafel dwingen. Landmachtkolonel Bouwmeester analyseerde de Russische annexatie van de Krim in 2014[9]. Hij ziet Rusland er moderne vormen van misleiding inzetten: onzekerheid en afleiding creëren, complottheorieën verspreiden, snel en met spooktroepen interveniëren, grootschalige oefeningen opzetten, cyberwar voeren en vasthouden aan kundig gemanipuleerde percepties. Zonder een enkel schot gaven de gedemoraliseerde Oekraïense troepen in enkele weken hun bases op.
Rusland overrompelde Oekraïne en de wereld en schreef, analyseert Bouwmeester, een nieuw hoofdstuk in misleiding bij conflicten. Begrijpen we nu beter wat er gebeurt? We volgen het nieuws en zien regeringsleiders heen en weer vliegen, maar wat werkelijk plaatsvindt achter de schermen en de maskers, welk Spiel wordt gespeeld via netwerken, in schuldige landschappen en achter de gevels van megalomane en macabere of juist bedrieglijk transparante architectuur: dat lezen we pas veel later en altijd blijft er te raden en te speculeren, zelfs als de archieven opengaan.
(Baarle-Nassau 8 februari 2022)
[1] https://vogelsang-ip.de/de/startseite.html [2] Elias Canetti: Masse und Macht. Frankfurt am Main 1981, p. 73 [3] Rupert Smith: The Utility of Force. The Art of War in the Modern World. London 2006 [4] Joseph Goebbels: Tagebücher 1924 – 1945, Herausgegeben von Ralf Georg Reuth, Band 3 1935 – 1939. München 2000, p. 1323 [5] William L. Shirer: The Rise and Fall of the Third Reich. London 1962, p. 518 v. [6] Dr. L. de Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2 Neutraal. Den Haag 1969, p. 112 [7] Keith Jeffery: MI6. The History of the Secret Intelligence Service 1909 – 1949. London 2010 p. 385 [8] Keir Giles: Has the West Fallen for Putin’s Tricks in Ukrain? The Guardian 25 januari 2022 [9] Dr. A.J.H. Bouwmeester: The Art of Deception Revisited (Part 2): The Unexpected Annexation of Crimea in 2014. Militaire Spectator 15 oktober 2021. https://www.militairespectator.nl/thema/geschiedenis-operaties/artikel/art-deception-revisited-part-2-unexpected-annexation-crimea