Plaats en tijd: Amsterdam begin jaren 1990, Londen 1991, Oekraïne en Rusland 2022

De Beurs van Berlage was ervoor afgehuurd: een spetterend personeelsfeest met uitgebreid diner, onbeperkt drank en een keur aan artiesten, geld in overvloed in een snel groeiend adviesbedrijf dat de veren afschudde van het moederbedrijf, de traditionele Rotterdamse accountantsfirma. We moe­ten niet leren scheren op het hoofd van de klant, vermaande eens de be­stuurs­voorzit­ter het jonge, aanstor­mende personeelsbestand, tref­fend ver­woordend wat we allemaal deden, bij­voor­beeld in een mid­del­grote gemeente waar we uitvonden hoe te bezuinigen op buurthuiswerk en sport­voor­zienin­gen.

Het wa­ren de rijke jaren 1990 van het rabiate kapitalis­me van de Chica­go Boys van Milton Friedman dat een reeks van landen in de geest van Reagan en Thatcher werd opge­dron­gen door IMF en We­reld­­bank. Rusland was geen uitzondering. Had Michail Gorbatsjov, secre­taris-generaal van de Com­mu­nis­tische Partij, een zorg­vuldige herstructurering (Perestroika) van de Sovjet-econo­mie voor zich gezien binnen een socialisti­sche economie[1], de G7 lieten hem in 1991 slechts ruimte voor radica­le ingre­pen tegen de wil van het volk. Rusland moest geloven aan een shocktherapie.

Gevaarlijker dan de Koude Oorlog

Het afschaffen van de Sovjet-Unie was volgens de Canadese auteur en activist Naomi Klein[2] voor Rus­land de eerste van drie shocks. De tweede shock was de ingrijpen­de liberalisering; bij de derde beslechtte Boris Jel­tsin een conflict met het parlement door met tanks het Witte Huis in Moskou te beschieten. Door die shocks ontstond ruimte voor wat Klein noemt een gedereguleerde, fundamentalistische vorm van kapita­lis­me die zich niet verdraagt met democratie. De context was chaos en desoriën­tatie, consta­teert de Vlaamse poli­ti­coloog Jonathan Holslag[3]. In Europa was men vooral bezig met de hereniging van Duits­land en de vraag hoe nauw de band met Rusland diende te zijn.

Terwijl Moskou aandrong op hechte contac­ten, groeide de angst dat zelfs een zwak Rusland de Europese eenwording en het machtseven­wicht op het continent kon verstoren als het daar te zeer bij werd betrokken. De door Holslag geci­teerde uitspraak van president Bush klinkt inmiddels nog dreigender: ‘Als deze de­mo­cra­tische revolu­tie op niets uitloopt zou de wereld wel eens nog gevaarlijker kunnen wor­den dan in de duistere jaren van de Koude Oorlog.’

De staat leegplukken

Rusland kreeg het slechtste van het kapitalisme maar werd door het Westen op afstand gehouden. Van privatisering en liberalisering, schetst Naomi Klein, profiteerde een klein clubje Russen, vaak appa­ratsjiks van de voormalige communis­tische partij en een handvol mana­gers van westerse beleg­gings­fondsen. Ongehinderd plukten oligarchen de staat leeg, laat de Duits-Oostenrijkse historicus Philipp Ther zien[4]. Voor de meeste Russen was de shock een permanent fenomeen. Holslag: ‘Niet minder dan negentig procent van de Russen leefde in armoede, en elk jaar gingen de inkomens met bijna tien procent achteruit. Voor een appel en een ei kochten oligarchen lucratieve delen van ont­man­telde staatsondernemingen op. Op straat waren criminelen de baas. Hulp bij het bestrijden van armoede, het bevorderen van goed bestuur en het verantwoord laten lopen van de democrati­sche transitie bleef goeddeels uit.’

Een gemeenschappelijke handelszone zat er voor Rusland niet in. Jel­t­sin vroeg dringend om uitstel van uit­breiding van de NAVO en bood veiligheidsgaranties aan elk land dat zich wilde aanslui­ten. Hij ervoer een nieuwe manier om zijn land te omsingelen, zonder War­schau­­pakt en met een zich oostwaarts uitbrei­dende NAVO. Poetin heeft die gedachtenlijn vastge­houden en anno 2022 omgezet in een duistere strategie die Oekraïne overvalt met een smerige oorlog en de wereld aan de rand van een kernoorlog brengt.

Langdurige vijandschap

Sancties tegen Rusland en Russen, onder de expliciete Russische drei­ging met kernwapens haast het enige middel, krij­gen in hun particuliere extremen deze dagen het karakter van een zuivering en snijden elk con­tact tussen burgers af: Rus­land wordt zonder enig uitzicht effectief geïsoleerd. Het maakt uit dat niet helder is wat de sancties beogen: vol­gens de Amerikaan­se weten­schap­per en veilig­heidsadviseur Meghan O’Sullivan in 2003[5] vragen de onderscheiden doelen van gedrags­veran­dering, inper­king (‘contain­ment’) en ‘regi­me change’ om verschil­lende pakketten maatre­gelen.

‘Euro­pese leiders formu­le­ren niet eens meer duide­lijke eisen,’ stelt onderzoeker Nicholas Mul­der in NRC. Het Westen stapte er binnen een week Oekraï­ne-oorlog vanaf al­leen de verant­woordelijken te straffen: de sanc­ties raken steeds meer de gewone Rus[6]. Impact boven effect. Een heel langdurige vijand­schap kan het gevolg zijn, waarschuwt Mulder. De midden­klas­se die na Poetin voor verandering kan zorgen wordt Rusland uitgedreven.

Geen wijsheid

Een commentaar van dezelfde krant ziet de hele Russische bevolking lijden tegelijk onder de sancties èn onder het schrik­bewind van Poetin. Met isoleren dreigt verdere verhar­ding in een we­reld waarin het Kremlin niets meer te verliezen heeft[7]. In de geest van filosoof Karl Jaspers zijn ook gewo­ne Rus­sen ver­antwoordelijk voor de koers van hun land: ‘Es gibt kein Ausser­halb in modernen Staa­ten.’[8]

Maar projectleider volwassenenonderwijs Elena Fedorova schrijft op Linked­­In: ‘I’ve never voted for Putin. I was born in the USSR, and I remem­ber 1991. I remember the tanks on the streets. I lived in Moscow in the ‘90s when it was real­ly crimi­nal. () A lot of Russians who do not agree with this politics, who have never voted for Putin. Now we are strangers in our country and strangers for the whole world.’ Veroordeel ons niet, vraagt ze: ‘We are hostages of the situa­tion. Russians ≠ Putin.’ Op Rusland zoals het is geworden hebben we veel invloed gehad en onze morele superioriteit is relatief. Rusland op een cruciaal moment rigoureus op af­stand houden, we hebben het meer gedaan. Het is geen wijsheid gebleken. Regime change of niet, het is Poetins oorlog: Rusland ≠ Poetin.

(Baarle-Nassau 9 maart 2022)

[1] Mikhail Gorbachev: Perestroika. New Thinking for Our Country and the World. London 1987 [2] Naomi Klein: De shockdoctrine. De opkomst van rampenkapitalisme (The Shock Doctrine, The Rise of Disaster Capitalism, vertaling Dick Lagrand en Marjolijn Stoltenkamp), Breda 2007 [3]Jonathan Holslag: Van muur tot muur. De wereldpolitiek sinds 1989 (World Politics Since 1989, vertaald door Aad Janssen en Pon Ruiter), Amsterdam 2021 [4]Philipp Ther: Europe Since 1989 (Die neue Ordnung auf dem alten Kontinent: eine Geschichte der neoliberalen Europa, vertaald door Charlotte Hughes-Kreutzmüller), Princeton and Oxford 2016 [5] Meghan L. O’Sullivan: Shrewd Sanctions. Statecraft and State Sponsors of Terrorism. Washington 2003 p. 284 v. [6] Cosette Molijn: ‘Impact en uitkomst van sancties worden door elkaar gehaald.’ Vraaggesprek met Nicholas Mulder. NRC 8 maart 2022 [7] Commentaar. Compleet isolement van Rusland kan situatie verslechteren. NRC 8 maart 2022 [8]Karl Jaspers: Die Schuldfrage (1946) en Nachwort 1962 über meine ‘Schuldfrage’, in: Hoffnung und Sorge. Schriften zur Deutschen Politik 1945 – 1965 München 1965. Zie voor mijn samenvatting: https://www.boekenzijnvannu.org/post/niemand-kan-in-de-moderne-staat-zijn-handen-aftrekken-van-de-politieke-ontwikkeling