Hochbunker en Flachbunker ‘Augustinerhof’ in Trier[1].
Plaats en tijd: Trier AD 170 en jaren 1990; München en Londen 1938; Duitsland 1940-1945; Europa 1948-1989; Oekraïne 2022
Met de enorme Porta Nigra nog op het netvlies, de in de loop van eeuwen zwart geworden Romeinse stadspoort, keerden we in Trier onverwacht terug in de zwartste tijd van de 20ste eeuw: teruglopend bleken we geparkeerd aan de voet van een 38 meter hoog betonnen gebouw, volgens een bordje een Hochbunker uit 1942, ter bescherming van ambtenaren en burgers tegen geallieerde bommen. Het moest lijken op een historisch gebouw in een oude stad en de spitse top was bedoeld om bommen af te ketsen. Naast Hochbunker Augustinerhof een Flachbunker, in de Koude Oorlog ingericht als ‘ABC-Melde- und Auswerte-Stelle’.
Duitsland heeft geen openbare schuilkelders meer, meldt het Bundesamt für Katastrophenschutz[2]: ‘Denn mit dem Ende des Ost-West-Konflikts schien das Szenario eines Krieges mit Bombardierungen und dem Einsatz chemischer und nuklearer Waffen nicht mehr zeitgemäß.’ In Nederland is de Bescherming Bevolking (BB) na jaren van bezuinigingen nog voor de val van de Muur opgeheven. Nederland verkocht zijn tanks en richtte zich op vredesoperaties. De Koude Oorlog werd een erfgoedcategorie maar zulk erfgoed wordt nu weer afgestoft: in Oekraïense steden zoeken burgers onder Russische beschietingen de vervallen schuilkelders op uit een tijdperk waarvan ons nu wordt voorgehouden dat we niet hadden mogen geloven dat het echt voorbij was.
Epidemische graafwoede
Met een groeiend Russisch leger aan de grenzen van Oekraïne en laatste pogingen om tot een diplomatieke oplossing te komen werd gewaarschuwd voor ‘München 1938’: grotere landen deelden Tsjecho-Slowakije bij afwezigheid op, een voorbeeld van ‘appeasement,’ toegeven aan een dictator. Toen Hitler dreigde met bombardementen op Londen brak in Engeland paniek uit: in een massahysterie nam ‘de graafwoede epidemische vormen aan,’ meldt Koos Bosma, hoogleraar architectuurgeschiedenis en erfgoedstudies in zijn boek over bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen[3]. Parken werden omgewoeld tot schuilloopgraven en de overheid zette de civiele verdediging op, inclusief schuilruimten.
Bombardementen op steden werden aan beide zijden verwacht, al waren ze niet toegestaan: de verklaringen van St. Petersburg van 1868 en die van Den Haag van 1899 en 1907, meldt de Britse filosoof A.C. Grayling[4], zijn helder. Het is noodzakelijk ‘to conciliate the necessities of war with the laws of humanity’ (St. Petersburg) en projectielen en explosieven mogen niet uit een ballon, zeppelin of vliegtuig worden geworpen (Den Haag). De Britse premier Chamberlain brak al snel zijn belofte dat Engeland geen burgers zou bombarderen: zo bracht Engeland de oorlog vernietigend bij de Duitsers thuis.
Onder golfplaten
Koos Bosma noemt het ‘Schuilstad’: een verscholen stad die stedelingen beschermt tegen luchtaanvallen. Prominent in die ‘verdubbelde stad’ is de bunker, een ‘min of meer scherf-, gas- en/of bombestendige overlevingsmachine,’ een ‘donkere, geblindeerde, naar binnen gerichte schuilruimte met een kunstmatig binnenklimaat.’ In het Imperial War Museum in Londen onderging ik met mijn zoon ooit een ‘Anderson Shelter Experience’: in een hutje van niet veel meer dan golfplaten hoorden en voelden we wat miljoenen Britten onder Duitse bombardementen doormaakten, half onder de grond in de achtertuin.
Duitse burgers moesten onder hun huis een schuilkelder maken, meldt de Duitse historicus Jörg Friedrich[5], maar het gevaar was dat puin de uitgang blokkeerde. Kelders werden daarom verbonden, met gemakkelijk te verwijderen stukken brandmuur ertussen. Een ander gevaar was hitte, rook, afnemende zuurstof en oplopende koolmonoxide, bijvoorbeeld van brandende voorraden steenkool. Friedrich, die het leven in schuilkelders net zo minutieus en indringend schetst als de bombardementen en de vernietigde cultuursteden, noemt het een ‘Bomber-Betonkrieg’: zwaardere bommen, steviger schuilplaatsen, met een zeker succes in een macabere statistiek, waar bij vernietiging van een stad met vijftig tot negentig procent de bevolking niet boven anderhalf procent doden komt.
Burgers gebruiken als schild
Russische troepen trekken niet graag Oekraïense steden in: dat is gevaarlijk en vergt zes aanvallers op één verdediger. Liever beschieten ze de stad op afstand, wat doet denken aan de kritiek van de Britse pacifiste Vera Brittain op area bombing in de Tweede Wereldoorlog: bombarderen in de hoop militaire levens te sparen staat gelijk aan burgers gebruiken als schild. ‘Bomber’ Harris, aan Britse kant verantwoordelijk voor 500.000 Duitse burgerslachtoffers en na de oorlog steeds meer omstreden, hield vol dat de bombardementen (op burgers) ‘a comparatively humane method[6]’ waren: jonge generaties (soldaten) werden niet weer afgeslacht in de loopgraven. Maar na de oorlog werd area bombing verboden (Vierde Geneefse Conventie van 1949; expliciet in 1977), volgens Grayling 'een veroordeling achteraf door de geschiedenis.'
Het heet geen area bombing maar als de Oekraïense stad Mariupol inmiddels voor negentig procent is vernietigd door Russische beschietingen is het effect hetzelfde. Overleefd wordt en is er in schuilruimten en er is en wordt in schuilruimten gestorven, nu ook weer in Europa, zoals eerder in Syrië. NAVO en EU zoeken de grenzen op door wapens te leveren waarmee het Oekraïense leger het Russische bevecht: verder gaan door instellen van de door president Zelensky bepleite no-fly zone dreigt te escaleren tot een kernoorlog, want handhaven van die zone noopt tot bombarderen van luchtafweer op Russisch grondgebied[7].
Ontknoping in een bunker
Zolang de oplopende druk niet leidt tot Westers interveniëren in Oekraïne moeten onderhandelingen de oorlog beëindigen en moeten burgers schuilen en vluchten waar ze kunnen. Poetin kan niet aan de macht blijven, stelde president Biden in een terzijde in Polen. Het internationale strafrecht staat in Den Haag voor hem klaar maar regime change in Rusland moet van binnen komen. Hoewel, demonstranten tegen de oorlog dragen met stift op karton de ontknoping aan van dit drama: ‘Dear Putin, let’s speed up to the part where you kill yourself in a bunker’[8]. Toch nog een hoofdrol voor de bunker. Weer een leger opbouwen dat meetelt gaat Europese landen tien tot twintig jaar kosten; bescherming van de bevolking door de overheid is niet meer zeitgemäß: geen beginnen aan. Als het zover komt hebben A-, B- en C-wapens het laatste woord.
(Baarle-Nassau 26 maart 2022)
[1] Von Wolkenkratzer - Eigenes Werk, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=51579403 [2]Christian Altmeyer: Warum es in der Region Trier keine einsatzfähigen Bunker mehr gibt. Südwestrundfunk 4 maart 2002. https://www.swr.de/swraktuell/rheinland-pfalz/trier/keine-bunker-mehr-in-der-region-trier-100.html [3] Koos Bosma: Schuilstad. Bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen. Amsterdam 2006. Bosma overleed in 2015 [4] A.C. Grayling: Among the Dead Cities. The History and Moral Legacy of the WWII Bombing of Civilians in Germany and Japan, New York 2006. Zie voor mijn samenvatting https://www.boekenzijnvannu.org/post/de-geallieerden-waren-met-hun-bombardementen-op-duitse-steden-niet-beter-dan-hun-tegenstanders [5] Jörg Friedrich: Der Brand. Deutschland im Bombenkrieg 1940 – 1945. München 2003 [6]Marshall of the R.A.F. Sir Arthur Harris: Bomber Offensive. London 1947, pagina 176/7. Exemplaar uit de Bibliotheek Koninklijke Landmacht, Frederikkazerne Den Haag. Alle oorlogen vergen burgerslachtoffers, schrijft hij: bijna 800.000 in de Eerste Wereldoorlog door Britse blokkades van Duitsland(!), tegen een geschatte 305.000 door zijn bombardementen, waaronder niet per se veel vrouwen en kinderen waren want, stelt hij, zeker kinderen waren op grote schaal geëvacueerd. [7] Jörg Lau: Eine Flugverbotszone? Die Zeit, Wochenzeitung für Politik Wirtschaft Wissen und Kultur 10. März 2022 [8] Bijvoorbeeld https://mobile.twitter.com/AlexYendell/status/1497273177168355339 Ook gezien in München op 3 maart 2022