Edinburgh 2022: de muziek verlaat The Royal Edinburgh Military Tattoo (foto Falke Roorda)

Plaats en tijd: Zaandam 1964, heelal 1972, Utrecht 2015, Cloud 2021

In Zaandam was het plantsoen voor onze splinternieuwe doorzonwoning niet te overzien groot. Mijn vader was voorzitter van de Oudercommissie van kleuterschool het Koekoeksnest, dus hij had het er geheel voor het zeggen. De zon scheen altijd en dat was maar goed ook want een openbare school, die had als ik het goed begreep geen dak. Inzicht in de werkelijkheid kwam later: een kleuter kan zich ook met een vader als voorzitter niet alles permitteren. Dat de zon vroeger altijd scheen is, zegt men, niet waar. En het plantsoen bleek later lang zo groot niet: een grasveldje in een nieuwbouwwijk, Koger­veld, Zaandam, Nederland, Europa, wereld, Melkweg, heelal. Van de school resteert een tegeltje met een kindertekening, Ter herinnering aan de Kleuterschool het Koekoeksnest 1964. De Melkweg zag ik jaren later met eigen ogen boven de Midi-Pyrénées: een band met (lees ik) honderden miljar­den sterren onder een donker, maanloos uitspansel, een vol uur rijden van de snelweg.

False colour

Niet alles wat we zien is werkelijk. Door de evolutionaire ontwikkeling van ons oog onder onze zon valt veel buiten ons zichtbaar spectrum. De heel andere golflengten opgepikt door radiotelescopen worden door astronomen in false colour vertaald in kleuren zichtbaar voor het menselijk oog.[1] Zelfs de foto’s van de Hubble ruimtetelescoop worden, in zwart-wit gemaakt, ingekleurd[2]. Voor het maken van een heel gedetailleerd beeld van de Orionnevel door ruimtetelescopen Hubble en Spitzer draaide de Hubble met vijf verschillende filters voor zichtbaar en ultraviolet licht, 105 banen om de aarde; Spitzer ving, in verschillende golf­lengten, infrarood licht. Top­techniek, maar duizenden foto’s van simpele digitale camera’s en mobieltjes van BBC-kijkers leverden in een avond van het sterrenbeeld Orion, met speciale software samengevoegd, een foto die zich, juichten de programmamakers, kan meten met die van Hubble. ‘Your pixels are some­where in that photo!’[3]

De hedendaagse opvolger van de Blue Marble, de foto die de aarde voor het eerst geheel en volledig belicht door de zon laat zien, met blauwe oceanen, groene land­massa’s en witte, draaiende wolken­massa’s, is ook samengesteld en daardoor vals in zijn voorstelling, stelt Nicholas Mirzoeff[4], grond­legger van de academische discipline Visuele cultuur. Velen meenden bij het zien van de beroemde foto van de aarde gemaakt in 1972 vanuit de Apollo 17, dat dit beeld hun leven voorgoed had veranderd: sommi­gen trokken spirituele en ecolo­gische lessen; ander­en droom­den van een wereldregering en van een gezamen­lijke taal. De nieuwe versie van de Blue Marble (NASA, 2012) is een compositie van deel­foto’s, van dichtbij gemaakt: de gehele aarde kan pas worden gezien vanaf 11.000 kilometer afstand. Vals dus, schrijft Mirzoeff, en een meta­foor voor hoe we de aarde tegenwoordig visualiseren: uit delen samen­gesteld, samenhang en over­eenkomst met de werkelijk­heid veronder­stellend, tot blijkt dat dat niet klopt.

Cloud

Bij het passeren van de Tourkaravaan op de Stadhuisbrug lijken de toeschouwers een foute groet te brengen. Ze strekken op de foto in mijn krant hun arm om hun eigen foto te maken; later zien ze op scherm wat ze ter plekke hebben gemist. Voor een selfie hadden ze de wielrenners ook nog de rug moeten toekeren. Een selfie is volgens Mir­zoeff meer dan een zelfbeeld: het is een manier van communiceren, een manier van delen, een uitnodiging aan anderen om het maaksel leuk of niet leuk te vinden en deel te nemen in wat hij noemt een visuele conversatie. De selfie staat voor een nieuwe visuele cultuur die ons lichaam tege­lij­kertijd in het netwerk en in de echte wereld brengt en die laat zien dat ons lichaam onderdeel is geworden van het digitale netwerk en daarmee interacteert.

‘Our bodies are now extensions of data networks, clicking, linking and taking selfies.’ Vaak gebruiken camera’s voor selfies filters. De beslissing van de maker staat niet meer centraal: machines beginnen het kijken voor ons te doen, met vertekeningen die we niet begrijpen maar die onze waarneming wel vorm­geven. Het Kogerveld is zonder twijfel inmiddels, net als alle daar nu opgroeiende jongetjes en meisjes, onderdeel van de grotere werkelijkheid: mobieltje, filter, selfie, Kogerveld, ­netwerk, Instagram, Google, Cloud.

(Baarle- Nassau 1 september 2021)

[1]Prof.dr. Huib Henrichs: Kleur in de astronomie. In: First Light, Fotografie & Astronomie. Amsterdam 2010 [2] Expanding Universe. Photographs from the Hubble Space Telescope. Taschen Köln 2015 [3] ‘In Search of Erupting Black Holes’, Galaxy Zoo; oproep op BBC televisie, ‘Stargazing Live’ en ‘Back on Earth’, 18-20 maart 2015 door astrofysicus Chris Lintott [4] Nicholas Mirzoeff: How to See the World. London 2015