Foto Dajo Roorda

Plaats en tijd: Baarn jaren 1970, Baarn en Kleef 19de en 20ste eeuw, Nederland 21ste eeuw

Instortende gebouwen in een ontvolkt Londen, de mensheid geslagen door blindheid (een ont­snapt chemisch wapen?) en spaarzame overlevers in een apocalyptische wereld achter­volgd door vlees­etende Triffids en brute benden. Ik herbeleef mijn fascinatie voor de desolate beelden van John Wynd­­­ham[1], het laat-negentiende eeuwse Badhotel in Baarn binnenstappend over gebroken glas, enkele jaren na de brand van 1975. Het wacht op de sloop, ooit wit­gepleis­terd in een ‘rijke chalet­stijl’ met omlopen­de veranda’s en balkons, over­steken­de daken en top­gevels[2].

De repatrian­ten van na de oorlog hadden het gebouw verlaten toen ze, de naam ‘Patria’ meene­mend, in een nieuw verzor­gings­huis trokken, waar mijn moeder, vrijwilligsters aan­sturend voor de koffie­voor­ziening, verhalen kreeg over Indië. ‘Patria’ reisde in 1997 verder: naar het vrijko­mende Joodse bejaarden­cen­trum in Bussum, inclusief de jaarlijkse Pasar Malam. Van het Badhotel houdt alleen het entree­ge­bouw de herinnering vast, de aange­bouw­de appartementenvleugels uitgevoerd in de gele baksteen van de jaren 1980.

Daad van liefde

Het negentiende eeuwse Kurhaus in Kleef (‘Bad Cleve’) met badhotel en Wandelhalle, naast het zeven­tiende eeuwse Amphitheater van Jacob van Campen, werd door de geschie­denis ingehaald in 1914: geen welgestelde Nederlandse gasten stapten meer uit op station Tiergar­ten voor een kuur met mine­raal­houdend water. Na de Tweede Wereldoorlog vervallen geraakt had het interieur, met een schoenenfabriek, een meubeltoonzaal en een atelier van Joseph Beuys, weinig authen­tieks meer. De veelzijdige Neder­landse typograaf Walter Nikkels transformeerde het in 1997 tot het lich­te, ruim­te­lijke Museum Kurhaus Kleve[3].

Tijdloze mu­seum­­­­­ruim­ten in een historisch gebouw, ook in het nabijgelegen Schloss Moyland: in de oorlog zwaar bescha­­digd herbergt het nu de collectie Beuys van de gebroeders Van der Grinten. Net zo in kasteel Ruurlo, onderdeel van museum MORE: de collectie Carel Willink van Hans Melchers prijkt er in prachtige zalen. Een vervallen gebouw met kunst een nieuwe inhoud en toekomst geven, het is een daad van liefde.

Terugwerkende kracht

Gebouwen zijn breekbaar en ze moeten het, net als begraafplaatsen en monumenten, steeds meer ont­gel­den, constateert architectuurcriticus Robert Bevan[4]. Politiek worden gebouwen pas door waar­­om, en hoe, we ze bouwen, ernaar kijken en: vernietigen, schrijft Bevan. Het vangt aan met ge­bou­wen en kan doorgaan met mensen, zoals na de ‘Kristall­nacht’. Mèt de architectuur wordt het collec­tie­ve geheugen getroffen. Het voor­malige Joego­slavië laat zien hoe begraaf­plaat­sen en monu­men­­ten doel­wit worden van ‘ethnic cleansing’ met terug­werkende kracht.

De in 2015 vernietigde triomf­boog in de Syrische stad Palmyra staat volgens Irina Bokova van UNESCO voor alles dat extre­misten veraf­schu­wen: culturele diversi­teit, interculturele dialoog, de ontmoeting van verschil­len­de volke­ren.[5] Extremisten vrezen de ge­schie­denis, stelt zij: die brengt hun haat en onwetendheid aan het licht. Urbi­cide, moord op de stad, de Romeinen deden het al: Carthago. ‘Carpet bombing’ op Duit­se steden noemt filosoof A.C. Grayling culture­cide: van Duitsland, Duitsers en Duitse cul­tuur werd zo­veel moge­lijk vernietigd[6]. Veel steden missen sindsdien hun ziel.

Verlies van geschiedenis

Foto’s van vervallen industriecomplexen of van landhuizen met bomen groeiend door het dak: voor cul­tuurcriticus Marian Donner zijn het ‘beelden van de eeuwigheid’[7]. In die beel­den, ‘ruin photo­gra­phy´ of ‘decay-porn’, vaak bewerkt of geconstrueerd, ontwaart zij een zoeken naar gevoe­lens van schoon­heid, ver­won­­dering, een essentie, lyriek kortom, ‘een kreet van de ziel,’ (Kundera). Mis­schien is dat te mooi. Mijn fascinatie werd pijn, al bij de sloop van een woon­huis met een geschiedenis.

Mijn gevoel van verlies betreft het vernietigde gebouw, maar ook het verdwijnen van de voormali­ge be­wo­­ners en van alle aan­dacht, vakmanschap, tra­di­tie en kunst­zin­nig­­heid en mis­schien wel liefde van mensen die inmiddels veelal zijn verge­ten. Het ge­bouw dat geen nieuw leven kreeg, dat op was, in de weg stond, aan­stoot gaf of als symbool moest verdwij­nen, staat voor niet terug te halen verlies van geschie­denis, van herinnering en soms ook van mense­lijk­heid.

Nieuwe dystopieën

Aan een lang­zame maar definitieve vernieti­ging van bouw­werken en be­graaf­­plaatsen en monumen­ten en steden en dorpen en landschappen waarin genera­ties hebben geleefd en geïn­vesteerd, blijken we alle­maal schuldig, of ze nu onder water komen te staan of ver­dro­gen, verbranden, inklinken, weg­zakken of verschroeien.

Voor nieuwe dystopieën hoef ik de op­vol­gers van John Wyndham niet te lezen. De zeespiegel stijgt door mensgemaakte klimaatverandering steeds weer sneller dan gedacht[8]. Mis­schien kunnen we het in het westen van ons land nog net driehonderd jaar volhouden: dan komt het water over de dijken. Via de lange omweg van broeikasgassen, geprodu­ceerd bij vrijwel alles wat we doen, treffen we ons­zelf en onze wereld en onze toekomst en, erger haast, ook ons ver­le­den. Dat kan dus: een gevoel van verlies om een voorziene gebeurtenis in een toekomst die ik zelf niet zal meemaken.

(Baarle-Nassau 1 november 2021)

[1] Het boek is van 1951; ik las het eerst in een vertaling: een Fremdkörper in de boekenkast van mijn vader. John Wyndham: The Day of the Triffids. Hammondsworth 1974. [2] Fred Gaasbeek, Jan van ’t Hof en Maarten Koenders: Baarn. Geschiedenis en architectuur. Monumenten-inventarisatie Provincie Utrecht. Zeist 1994 [3] Walter Nikkels und Guido de Werd (Hrsg.): Anblick/Ausblick. Das Museum Kurhaus Kleve. Köln 1997 [4] Robert Bevan: The Destruction of Memory. Architecture at War. London 2006 [5]En.unesco.org: ‘Director-General condemns the destruction of the Arch of Triumph in Palmyra: “Extremists are terrified of history"’ 5 oktober 2015 [6] A.C. Grayling: Among the Dead Cities. The History and Moral Legacy of the WWII Bombing of Civilians in Germany en Japan. New York 2006. Zie voor een samenvatting https://www.boekenzijnvannu.org/post/de-geallieerden-waren-met-hun-bombardementen-op-duitse-steden-niet-beter-dan-hun-tegenstanders [7] Marian Donner: De ondraaglijke zwaarte van het online bestaan. NRC 13 juli 2013 [8] KNMI Klimaatsignaal ’21 Hoe het klimaat in Nederland snel verandert. https://cdn.knmi.nl/knmi/asc/klimaatsignaal21/KNMI_Klimaatsignaal21.pdf