
Foto Dajo Roorda
Plaats en tijd: Baarn jaren 1970, Baarn en Kleef 19de en 20ste eeuw, Nederland 21ste eeuw
Instortende gebouwen in een ontvolkt Londen, de mensheid geslagen door blindheid (een ontÂsnapt chemisch wapen?) en spaarzame overlevers in een apocalyptische wereld achterÂvolgd door vleesÂetende Triffids en brute benden. Ik herbeleef mijn fascinatie voor de desolate beelden van John WyndÂÂÂham[1], het laat-negentiende eeuwse Badhotel in Baarn binnenstappend over gebroken glas, enkele jaren na de brand van 1975. Het wacht op de sloop, ooit witÂgepleisÂterd in een ‘rijke chaletÂstijl’ met omlopenÂde veranda’s en balkons, overÂstekenÂde daken en topÂgevels[2].
De repatrianÂten van na de oorlog hadden het gebouw verlaten toen ze, de naam ‘Patria’ meeneÂmend, in een nieuw verzorÂgingsÂhuis trokken, waar mijn moeder, vrijwilligsters aanÂsturend voor de koffieÂvoorÂziening, verhalen kreeg over Indië. ‘Patria’ reisde in 1997 verder: naar het vrijkoÂmende Joodse bejaardenÂcenÂtrum in Bussum, inclusief de jaarlijkse Pasar Malam. Van het Badhotel houdt alleen het entreeÂgeÂbouw de herinnering vast, de aangeÂbouwÂde appartementenvleugels uitgevoerd in de gele baksteen van de jaren 1980.
Daad van liefde
Het negentiende eeuwse Kurhaus in Kleef (‘Bad Cleve’) met badhotel en Wandelhalle, naast het zevenÂtiende eeuwse Amphitheater van Jacob van Campen, werd door de geschieÂdenis ingehaald in 1914: geen welgestelde Nederlandse gasten stapten meer uit op station TiergarÂten voor een kuur met mineÂraalÂhoudend water. Na de Tweede Wereldoorlog vervallen geraakt had het interieur, met een schoenenfabriek, een meubeltoonzaal en een atelier van Joseph Beuys, weinig authenÂtieks meer. De veelzijdige NederÂlandse typograaf Walter Nikkels transformeerde het in 1997 tot het lichÂte, ruimÂteÂlijke Museum Kurhaus Kleve[3].
Tijdloze muÂseumÂÂÂÂÂruimÂten in een historisch gebouw, ook in het nabijgelegen Schloss Moyland: in de oorlog zwaar beschaÂÂdigd herbergt het nu de collectie Beuys van de gebroeders Van der Grinten. Net zo in kasteel Ruurlo, onderdeel van museum MORE: de collectie Carel Willink van Hans Melchers prijkt er in prachtige zalen. Een vervallen gebouw met kunst een nieuwe inhoud en toekomst geven, het is een daad van liefde.
Terugwerkende kracht
Gebouwen zijn breekbaar en ze moeten het, net als begraafplaatsen en monumenten, steeds meer ontÂgelÂden, constateert architectuurcriticus Robert Bevan[4]. Politiek worden gebouwen pas door waarÂÂom, en hoe, we ze bouwen, ernaar kijken en: vernietigen, schrijft Bevan. Het vangt aan met geÂbouÂwen en kan doorgaan met mensen, zoals na de ‘KristallÂnacht’. Mèt de architectuur wordt het collecÂtieÂve geheugen getroffen. Het voorÂmalige JoegoÂslavië laat zien hoe begraafÂplaatÂsen en monuÂmenÂÂten doelÂwit worden van ‘ethnic cleansing’ met terugÂwerkende kracht.
De in 2015 vernietigde triomfÂboog in de Syrische stad Palmyra staat volgens Irina Bokova van UNESCO voor alles dat extreÂmisten verafÂschuÂwen: culturele diversiÂteit, interculturele dialoog, de ontmoeting van verschilÂlenÂde volkeÂren.[5] Extremisten vrezen de geÂschieÂdenis, stelt zij: die brengt hun haat en onwetendheid aan het licht. UrbiÂcide, moord op de stad, de Romeinen deden het al: Carthago. ‘Carpet bombing’ op DuitÂse steden noemt filosoof A.C. Grayling cultureÂcide: van Duitsland, Duitsers en Duitse culÂtuur werd zoÂveel mogeÂlijk vernietigd[6]. Veel steden missen sindsdien hun ziel.
Verlies van geschiedenis
Foto’s van vervallen industriecomplexen of van landhuizen met bomen groeiend door het dak: voor culÂtuurcriticus Marian Donner zijn het ‘beelden van de eeuwigheid’[7]. In die beelÂden, ‘ruin photoÂgraÂphy´ of ‘decay-porn’, vaak bewerkt of geconstrueerd, ontwaart zij een zoeken naar gevoeÂlens van schoonÂheid, verÂwonÂÂdering, een essentie, lyriek kortom, ‘een kreet van de ziel,’ (Kundera). MisÂschien is dat te mooi. Mijn fascinatie werd pijn, al bij de sloop van een woonÂhuis met een geschiedenis.
Mijn gevoel van verlies betreft het vernietigde gebouw, maar ook het verdwijnen van de voormaliÂge beÂwoÂÂners en van alle aanÂdacht, vakmanschap, traÂdiÂtie en kunstÂzinÂnigÂÂheid en misÂschien wel liefde van mensen die inmiddels veelal zijn vergeÂten. Het geÂbouw dat geen nieuw leven kreeg, dat op was, in de weg stond, aanÂstoot gaf of als symbool moest verdwijÂnen, staat voor niet terug te halen verlies van geschieÂdenis, van herinnering en soms ook van menseÂlijkÂheid.
Nieuwe dystopieën
Aan een langÂzame maar definitieve vernietiÂging van bouwÂwerken en beÂgraafÂÂplaatsen en monumenÂten en steden en dorpen en landschappen waarin generaÂties hebben geleefd en geïnÂvesteerd, blijken we alleÂmaal schuldig, of ze nu onder water komen te staan of verÂdroÂgen, verbranden, inklinken, wegÂzakken of verschroeien.
Voor nieuwe dystopieën hoef ik de opÂvolÂgers van John Wyndham niet te lezen. De zeespiegel stijgt door mensgemaakte klimaatverandering steeds weer sneller dan gedacht[8]. MisÂschien kunnen we het in het westen van ons land nog net driehonderd jaar volhouden: dan komt het water over de dijken. Via de lange omweg van broeikasgassen, geproduÂceerd bij vrijwel alles wat we doen, treffen we onsÂzelf en onze wereld en onze toekomst en, erger haast, ook ons verÂleÂden. Dat kan dus: een gevoel van verlies om een voorziene gebeurtenis in een toekomst die ik zelf niet zal meemaken.
(Baarle-Nassau 1 november 2021)
[1] Het boek is van 1951; ik las het eerst in een vertaling: een Fremdkörper in de boekenkast van mijn vader. John Wyndham: The Day of the Triffids. Hammondsworth 1974. [2] Fred Gaasbeek, Jan van ’t Hof en Maarten Koenders: Baarn. Geschiedenis en architectuur. Monumenten-inventarisatie Provincie Utrecht. Zeist 1994 [3] Walter Nikkels und Guido de Werd (Hrsg.): Anblick/Ausblick. Das Museum Kurhaus Kleve. Köln 1997 [4] Robert Bevan: The Destruction of Memory. Architecture at War. London 2006 [5]En.unesco.org: ‘Director-General condemns the destruction of the Arch of Triumph in Palmyra: “Extremists are terrified of history"’ 5 oktober 2015 [6] A.C. Grayling: Among the Dead Cities. The History and Moral Legacy of the WWII Bombing of Civilians in Germany en Japan. New York 2006. Zie voor een samenvatting https://www.boekenzijnvannu.org/post/de-geallieerden-waren-met-hun-bombardementen-op-duitse-steden-niet-beter-dan-hun-tegenstanders [7] Marian Donner: De ondraaglijke zwaarte van het online bestaan. NRC 13 juli 2013 [8] KNMI Klimaatsignaal ’21 Hoe het klimaat in Nederland snel verandert. https://cdn.knmi.nl/knmi/asc/klimaatsignaal21/KNMI_Klimaatsignaal21.pdf