Plaats en tijd: Hilversum jaren zeventig, Cotswolds vanaf 1980, Baarle-Nassau 2021

Het Hoofd der School, mijn aardige onderwijzer meester Nijman overhandigde me mijn Bijbel een halve eeuw geleden, op 17 juni 1971, bij het afscheid van de Mr. Is. Da Costa­school. ‘En God zeide: Laat Ons mensen maken naar ons beeld, als onze gelijkenis, op­­dat zij heersen over de vissen der zee en over het gevogelte des he­mels en over het vee en over de gehele aarde en over het kruipend gedierte, dat op de aarde kruipt.’ Man en vrouw gaf Hij mee: ‘Weest vruchtbaar en wordt talrijk; vervult de aarde en onderwerpt haar, heerst over de vissen der zee en over het gevogelte des hemels en over al het gedierte, dat op de aarde kruipt.’[1]

De dieren, on­derworpen aan de mens, loven God voor de Schep­ping: ‘Ihr Tiere, prei­set alle Gott! Ihn lobe, was nur Odem hat!’[2], in de woorden van Die Schöpfung van Joseph Haydn, door mijn vader in het koor gezongen in 1974[3]. ‘Dieren­dominee’ Hans Bouma, die we vanwege het schoolvak Maatschappijleer opzoch­ten, zag niet veel reden tot dankbaarheid: de bio-industrie althans is voor dieren ‘een hel op aarde’.

Kroon op de Schepping

Als Kroon op de Schepping pas laat op het wereldtoneel, ontpopte de mens zich bij het vanuit Afrika vero­ve­ren van nieuwe continenten als (onbedoelde) ecologische seriemoordenaar, schrijft Yuval Harari in zijn big history van homo sapiens[4]. Bin­nen enkele dui­zen­­den jaren waren in Australië bijna alle grote dier­soorten uitgestor­ven: die kleine men­sen, gevaarlijk in een groep, verstoorden hun trage voort­plan­ting, later net zo in Ame­ri­ka: ‘één van de grootste en snelste ecologische rampen die de dieren­wereld zijn overkomen’.

Van dood naar verderf: de agra­rische revolutie bracht domesti­ce­ring, opslui­ting en uitputting. Wreed­­heid, stelt Ha­ra­­­ri, niet uit haat maar uit on­ver­­schil­lig­heid, succes van de mens als soort tegen­over onopgemerkt leed bij (an­dere) dieren. Harari breekt de staf over het schei­den van koe en kalfje, direct na de geboorte, zodat de melk voor ons is.

Schone nachtmerrie

Voor de camera prikt Yvonne Jaspers die eenzame kalfjes hooi in hun gescheiden kunststof hokjes. Boudewijn en Stieneke, zelfver­klaarde ‘echte koeienmensen’, moesten keuzen maken, leggen ze haar uit[5]: 70 koeien in Friesland waren niet genoeg om een medewerker te betalen en de boer vrije avon­den te bezorgen. Nu hebben ze in Denemarken 600 koeien, 9 melkrobots, 3 mede­werkers, loonwer­kers en ja: vrije avonden.

In dat systeem past niet dat de koeien ooit buiten komen: zij kijken slechts, op­ge­sloten in ruime, lichte stallen, naar het onbegaanbare uitzicht, 300 hectare on­wer­kelijk leeg gras­land, licht golvend en kortgescho­ren, door de toch niet boerkritische Jaspers aange­duid als Tele­tubby­land, een schone, moderne nacht­merrie.

Opgesloten in mijn tijd

Hoe licht ook de stal, opgesloten koeien, leest boerin Rosamund Young van Kite’s Nest Farm in de Cotswolds[6], verliezen in enkele generaties 30 pro­cent van hun herseninhoud, zichtbaar aan hun kop­pen. Haar koeien kiezen buiten zelf hun plek en ze worden merk­­baar slimmer. Ze zoeken kruiden die goed voor ze zijn en ze leren van elkaar tussen generaties, levend in gezins­verband. Koeien com­mu­ni­ceren met men­­sen en tonen empathie, maar ze hebben ook hun voor­keuren. Kalfjes sluiten, enkele dagen oud, vriend­schap­pen voor het leven.

De ene koe is de andere niet, ziet boerin Young: koeien, schapen, varkens en kippen zijn individuen en zo verschillend als mensen zijn, ‘intelli­gent of minder slim, vriendelijk, attent, agressief, meegaand, inven­tief, sloom, trots of verlegen’. Verschillen die we niet zien als we ze met duizenden opsluiten, wat we bij mensen onder omstandigheden dehu­mani­se­rend noemen of een misdaad tegen de men­selijk­heid. Hoe noemen we dat bij dieren?

Onbijbels inzicht

Uit de hel van de geslo­ten industriële stal op weg naar de hel van het slachthuis (en ons bord): onver­wacht treft een langsrijdende vracht­wagen vol varkens me als een stomp in de maag. Pas sinds een jaar of 25 breken betere inzichten door: psychologen wil­den emoties bij dieren niet zien, stelt Frans de Waal,[7] en massaal opsluiten in de bio-industrie stond dat ook niet toe, los van de rol van twee­duizend jaar Christendom. We hebben thuis onze kip­jes in ons hart geslo­ten, gezond, ziek en revali­de­­rend na de leg­bat­terij, lief, ijverig en na­ijverig, zo verschillend als ze zijn. Als ze lijden, lijden we mee en genieten ze, dan doen wij dat ook.

Ze hebben mijn kijk op de schepping en op mens en dier veranderd en ik schrijf invoelend over ze,[8] maar wie weet hoe ver ik was gekomen zónder de golf van maat­­schap­pelijke be­wust­­wor­ding: een Dierenpar­tij leek lang een wereld­­­­vreem­de one-issue partij en het on­bijbelse in­zicht kwam laat, dat de mens zich niet prin­cipieel boven andere dieren verheft en geen inherent recht heeft over de aarde te heersen. Ik blijk meer opge­slo­ten in mijn tijd dan ik me verbeeld­de en ik kan niet vol­hou­den dat ik inmiddels aan die opsluiting ontsnap, of dat ik in het nu kan aanwijzen waar we ons straks nog meer over zullen schamen. Ik heb nog een weg te gaan in mijn onder­zoek naar ‘plaats en tijd’ en hoe te ont­ko­men aan de beperkingen daarvan.

(Baarle-Nassau 1 oktober 2021)

[1] Genesis 1: 26 en 28. BIJBEL Vertaling in opdracht van het Nederlandsch Bijbelgenootschap bewerkt door de daartoe benoemde commissies. Amsterdam 1969. [2] Derde deel, in nr. 30, Duet en koor: Eva, Adam en koor, Klavierauszug von Kurt Soldan, Edition Peters p. 123. Mijn vader had Die Schöpfung op grammofoonplaat; ik heb dezelfde uitvoering op CD: Dietrich Fischer-Dieskau als Adam en Gundula Janowitz als Eva, Wiener Singverein en Berliner Philharmo­niker onder leiding van Herbert von Karajan, 1966. [3] Toonkunstkoor Hilversum december 1974 onder leiding van Gijsbert Nieuwland, die de maand daarop op 22 januari 1975 in Hilversum overleed op 62-jarige leeftijd (ik ben nu 62). [4] Yuval Noah Harari: Sapiens. A Brief History of Humankind. London 2014. Zie voor een samenvatting: https://www.boekenzijnvannu.org/post/niets-zo-gevaarlijk-als-de-mens-die-zich-tot-god-verheft [5] Onze boerderij in Europa, KRO-NCRV 18 maart 2021 [6] Rosamund Young: The Secret Life of Cows. London 2017 [7] Frans de Waal: Emoties en empathie bij dier en mens. Lezing in Poppodium 013, Tilburg 30 september 2021 [8] Zie https://www.boekenzijnvannu.org/boek-en-tuin